Manuel Mena was 17 toen hij zich in 1936 aansloot bij de militaire opstandelingen die orde op zaken wilden stellen in het hopeloos gepolariseerde Spanje, toen een piepjonge republiek. Het zou drie jaar duren voor de nationalistische militairen de laatste republikeinse gebieden hadden veroverd en generalísimo Franco Spanje met harde hand kon gaan besturen. Manuel Mena maakte de overwinning niet mee. In september 1938 overleed hij aan de verwondingen die hij had opgelopen tijdens de slag om de Ebro. Hij was 19 jaar.

Mena zou een van de honderdduizenden vergeten doden van de Spaanse Burgeroorlog zijn geweest als hij niet de oudoom van Javier Cercas was, de schrijver die in 2001 in Spanje een aardschok veroorzaakte met zijn roman Soldaten van Salamis. Daarin ging Cercas op zoek naar een republikeinse soldaat die tegen het einde van de oorlog, en tegen alle regels in, een falangistisch kopstuk had laten ontsnappen. Maar hij bracht ook - dat was nieuw - op empathische wijze het leven van deze fascistoïde man in kaart. In De koning van het schimmenrijk gaat hij nog verder, door een falangist uit zijn familie onder de loep te nemen.

Cercas had nogal wat redenen om dit niet te doen. Allereerst omdat hij zich schaamde voor de politieke opvattingen van oudoom Manuel en voor die van zijn familie, die franquistisch bleef tijdens de dictatuur. Het tweede obstakel was dat hij het gevoel had dat zijn moeder, met wie hij een goede band heeft, wilde dat hij een boek zou schrijven over haar favoriete oom en zo zou vastleggen wat hij voor haar en haar familie was: een held die was gestorven voor zijn idealen en zijn familie. De derde reden om er niet aan te beginnen werd hem aangereikt door schrijver en goede vriend David Trueba: 'Wat je ook schrijft, de een zal je aanwrijven dat je de republikeinen idealiseert door hun misdaden te vergoelijken en de ander dat je een revisionist bent of het franquisme roze kleurt door de franquisten als normale mensen voor te stellen in plaats van als monsters.'

Cercas was dus gewaarschuwd. Maar hij deed het tóch, dat boek schrijven over de foute oudoom van wie zijn moeder zielsveel was blijven houden, en dat maakt nieuwsgierig. Portretteert hij zijn oudoom als een monster? Kleurt hij hem roze? Of doet hij iets daartussenin?

Ongeveer zoals in Soldaten van Salamis geeft Cercas je alle kans om met hem mee te kijken, denken en twijfelen, met name in de oneven hoofdstukken, waarin hij met grote bevlogenheid vertelt waarom en hoe hij het boek dat hij eigenlijk niet had willen schrijven, toch heeft geschreven.

De even hoofdstukken, waarin het korte leven van Manuel Mena op een rij wordt gezet, zijn veel zakelijker van toon en stijl, maar ook hierin ontbreekt het niet aan slagen om de arm als 'ik weet niet of...' Ook andere elementen wijzen erop dat Cercas koerst naar een schets waarin niet strakke strepen maar dunne stippellijnen domineren.

Cercas mag dan zijn uiterste best doen om zich op te stellen als een verteller die twijfelt en nuanceert, toch creëert hij een beeld dat steeds eenduidiger wordt en dat zijn moeder niet ontevreden zal hebben gestemd. Dat komt vooral doordat hij geen fundamentele vraagtekens zet bij de verhalen die zijn familieleden hem vertellen.

Hij laat er weliswaar geen misverstand over bestaan dat Mena bij de verkeerde club zat, maar zijn oudoom had wel het beste voor met zijn land en met zijn familie. En wist deze jonge idealist wel waaraan hij begon, toen hij de oorlog inging? Nee, aldus Cercas, want pas aan het front begreep hij dat oorlog niet de waardigheid heeft die Velázquez' beroemde schilderij La rendición de Breda uitdrukt, maar vol is van de verschrikkingen die Goya uitbeeldde in zijn Desastres de la guerra.

Al met al wordt Mena vooral neergezet als slachtoffer, als een 'verliezer'. Omdat hij zijn leven verloor, maar ook omdat hij 'alles verloren had voor een zaak die de zijne niet was' en omdat hij 'alles had verloren voor een kwalijke zaak'. Aan het einde doet Cercas er nog een schepje bovenop door zich te vereenzelvigen met zijn oudoom en zijn familie: 'Ik wás hem, zoals ik mijn moeder en mijn vader en mijn grootvader Paco [...] was, net zoals ik al mijn voorouders was [...].'

Deze grote woorden onderstrepen opnieuw dat Cercas niet voluit de confrontatie met Manuel Mena is aangegaan, maar een klein monument voor hem heeft opgericht. Familie is familie.

De Geus, 315 p., 21,50 euro. Uit het Spaans vertaald door Jos den Bekker.

Verberg tekst

Wat maakt iemand tot een held? Die vraag houdt Javier Cercas al bezig sinds Soldaten van Salamis, het boek dat hem een kleine twintig jaar geleden de Spaanse bestsellerslijsten in katapulteerde. Vanwaar die obsessie? Dat wordt duidelijk in De koning van het schimmenrijk, een non-fictieroman die drie jaar geleden het licht zag en nu in vertaling verschijnt.

De familie van de schrijver stond in de Spaanse burgeroorlog aan de verkeerde kant van de geschiedenis, zo blijkt, en dat politieke verleden jaagt hem nog steeds het schaamrood op de kaken. Een van zijn oudooms, Manuel Mena, nam in 1936 dienst in het leger van Franco en sneuvelde twee jaar later in de slag aan de Ebro. De jongen, een vurig franquist, was de onbetwiste held van de familie. De moeder van Cercas dweepte met haar foute oom en sloeg haar zoon met zijn levensverhaal om de oren. Al tijden liep hij met het idee rond ooit een boek over hem te schrijven, maar het kwam er nooit van, omdat het onderwerp in Spanje nog steeds erg gevoelig ligt. De broederstrijd is er nog niet verteerd, omdat het land nooit een verwerkingsproces heeft doorgemaakt.

Tachtig jaar na datum schrijft hij dat onfrisse familieverleden eindelijk van zich af. De reconstructie van het levensverhaal van zijn oudoom liep niet van een leien dakje: in archieven en bibliotheken is weinig tot niets over het gesneuvelde jongmens te vinden en de familie heeft zijn papieren en bezittingen verbrand. Een paar vergeelde foto's, de vervagende herinneringen van een stel hoogbejaarde dorpsgenoten en een handjevol officiële documenten, die al even onbetrouwbaar blijken te zijn, daar moest hij het mee doen. De auteur neemt ons op sleeptouw naar zijn geboortedorp, loodst ons door de burgeroorlog en beschrijft de veldslagen bij Teruel, Lérida en aan de Ebro alsof we er zelf bij waren.

Middelmatig leven

Wat bezielt een fatsoenlijke jongeman om zich aan te sluiten bij het verkeerde kamp? Voor zijn moeder was het zonneklaar: haar oom was een tweede Achilles en zijn dood was wat de oude Grieken “kalos agathos” noemden - de mooie dood van een nobele jongeling die zijn leven waagt voor hogere idealen. De vraag is of je een nobele jongeling kunt zijn als je vecht voor een verwerpelijke zaak, maar het geeft geen pas, vindt Cercas, om zijn oudoom te veroordelen 'vanuit onze comfortabele positie en onze huidige mentaliteit en met de kennis van de ramp die erop volgde'. Je kunt onze overtuigingen en waarden van nu niet zomaar projecteren op het Spanje van toen. Bovendien is onze perceptie van oorlog de voorbije eeuw ingrijpend veranderd. Millennia lang werd oorlog voeren beschouwd als een nuttige en eervolle bezigheid.

Volgens de oude Grieken kon je beter jong sterven in de strijd dan een lang en middelmatig leven leiden, maar of dat klopt is nog de vraag. Zelfs Achilles bekent in de Odyssee dat hij liever 'de minste der knechten onder de armste der boeren' was geweest dan 'koning over de doden in het schimmenrijk'. Was Manuel Mena achteraf beschouwd ook niet veel liever een levende held op sokken geweest? Cercas daalt op zijn beurt af in de onderwereld om dat uit te vlooien.

En passant vertelt de auteur ook zijn eigen geschiedenis, die van een jongeman die schrijver is geworden om tegen zijn moeder te rebelleren, 'om niet door haar geschreven te worden', en dus splitst hij zich op in twee vertellers die elkaar aflossen. De een zweert bij de feiten, gaat te werk met de nauwgezetheid van een historicus en heeft voor romanciers geen goed woord over. De ander schrijft de making of van het boek, deelt zijn twijfels met de lezer en lijkt als twee druppels water op zijn geestelijke vader. De twee versmelten in een magistrale finale, waarin heden en verleden, leven en dood grandioos samenvloeien. Veel wijzer is Cercas er aan het eind niet op geworden. Een antwoord op zijn vragen zal hij wellicht nooit vinden, maar één ding weet hij zeker: de dood van Manuel Mena was de schuld 'van een stelletje hufters die de geesten van jonge mensen vergiftigden en ze naar de slachtbank leidden'. Zijn oudoom is voor niets gesneuveld, burgeroorlogen zijn nergens goed voor en heldendom is flauwekul.

Vertaald door Jos den Bekker, De Geus, 320 blz., 21,50 €.

Verberg tekst

Manuel Mena was 17 jaar toen hij zich in de zomer van 1936 vrijwillig aansloot bij de militaire opstandelingen die orde op zaken wilden stellen in het hopeloos gepolariseerde Spanje, dat toen een piepjonge republiek was. Het zou bijna drie jaar duren voordat de nationalistische militairen de laatste republikeinse gebieden hadden veroverd en generalísimo Franco Spanje met harde hand kon gaan besturen. Manuel Mena maakte de overwinning niet mee. In september 1938 overleed hij aan de verwondingen die hij had opgelopen tijdens de slag om de Ebro. Hij was 19 jaar.

Mena zou een van de honderdduizenden vergeten doden van de Spaanse Burgeroorlog zijn geweest als hij niet de oudoom van Javier Cercas was, de schrijver die in 2001 een aardschok veroorzaakte in Spanje met zijn herinneringsroman Soldaten van Salamis. Daarin ging Cercas op zoek naar een republikeinse soldaat die, tegen alle regels in, het falangistische kopstuk Rafael Sánchez Mazas had laten ontsnappen tegen het einde van Burgeroorlog. Maar hij bracht daarin ook - en dat was nieuw - op empathische wijze het leven van deze fascistoïde man in kaart. In De koning van het schimmenrijk gaat hij nog een stapje verder door een falangist uit zijn eigen familie onder de loep te nemen.

Cercas had nogal wat redenen om dit niet te doen. Allereerst omdat hij zich schaamde voor de politieke opvattingen van oudoom Manuel en voor die van zijn familie, die franquistisch bleef tijdens de dictatuur. Het tweede obstakel was dat hij het gevoel had dat zijn moeder, met wie hij een goede band heeft, graag wilde dat hij een boek zou schrijven over haar favoriete oom en zo zou vastleggen wat hij voor haar en haar familie was: een held die was gestorven voor zijn idealen en zijn familie. De derde reden om er niet aan te beginnen werd hem aangereikt door schrijver en goede vriend David Trueba: 'Wat je ook schrijft, de een zal je aanwrijven dat je de republikeinen idealiseert door hun misdaden te vergoelijken en de ander dat je een revisionist bent of het franquisme roze kleurt door de franquisten als normale mensen voor te stellen in plaats van als monsters.'

Cercas was dus gewaarschuwd. Maar na jaren besloot hij toch een boek te schrijven over de foute oudoom van wie zijn moeder zielsveel was blijven houden, en dat maakt nieuwsgierig. Portretteert hij zijn oudoom als een monster? Kleurt hij hem roze? Of doet hij iets daartussenin?

Ongeveer zoals in Soldaten van Salamis geeft Cercas je in De koning van het schimmenrijk alle kans om met hem mee te kijken, mee te denken en mee te twijfelen. Dat is met name het geval in de oneven hoofdstukken, waarin hij met minutieuze bevlogenheid vertelt waarom en hoe hij het boek dat hij eigenlijk niet had willen schrijven, toch heeft geschreven.

De even hoofdstukken, waarin het korte leven van Manuel Mena op een rijtje wordt gezet, zijn veel feitelijker en zakelijker van toon en stijl, maar ook hierin ontbreekt het niet aan slagen om de arm als 'ik weet niet of...' en 'misschien...' Ook uitspraken als 'het verleden is een bodemloze put, in de zwarte diepte waarvan we sprankjes waarheid kunnen ontwaren' wijzen erop dat Cercas koers zet naar een schets waarin niet de dikke, strakke strepen maar de dunne stippellijnen domineren.

Cercas mag dan zijn uiterste best doen om zich op te stellen als een verteller die voortdurend twijfelt en nuanceert, toch creëert hij een beeld dat steeds eenduidiger wordt en dat zijn moeder niet ontevreden zal hebben gestemd. Dat komt in de eerste plaats doordat hij geen fundamentele vraagtekens zet bij de verhalen die zijn familieleden hem vertellen.

Hij laat er weliswaar geen misverstand over bestaan dat Manuel Mena bij de verkeerde club zat, maar zijn oudoom had wel het beste voor met zijn land en met zijn familie. En wist deze jonge idealist wel waaraan hij begon toen hij de oorlog inging? Nee, aldus Cercas, want pas aan het front - waar Mena zich onderscheidde door zijn 'onverschrokkenheid en moed' - begreep hij dat oorlog niet de waardigheid heeft die Velázquez' beroemde schilderij La rendición de Breda uitdrukt, maar vol is van de verschrikkingen die Goya uitbeeldde in zijn Desastres de la guerra.

Al met al wordt Mena in De koning van het schimmenrijk vooral neergezet als slachtoffer. Of zoals Cercas het zelf uitdrukt, als een verliezer. Niet alleen omdat hij zijn leven verloor, maar ook omdat hij 'alles verloren had voor een zaak die de zijne niet was' en omdat hij bovendien 'alles had verloren voor een kwalijke zaak'. Op de laatste pagina's doet hij er nog een schepje bovenop door zich op euforische wijze te verzoenen en vereenzelvigen met zijn oudoom en zijn familie: 'Ik wás hem, zoals ik mijn moeder en mijn vader en mijn grootvader Paco en mijn overgrootmoeder Carolina wás, net zoals ik al mijn voorouders was (...).'

Deze grote woorden onderstrepen nog eens dat Cercas niet voluit de confrontatie met het raadsel Manuel Mena is aangegaan, maar een klein monument voor hem heeft opgericht. Familie is familie.

***

Uit het Spaans vertaald door Jos den Bekker. De Geus; 315 pagina's; € 21,50.

Verberg tekst

Op 17 juli 1936 kwam generaal Francisco Franco, gesteund door nazi-Duitsland, in opstand tegen de wettige regering van de Tweede Spaanse Republiek. De poging tot staatsgreep leidt tot een burgeroorlog die bijna drie jaar duurt en Spanje verscheurt. Franco zegeviert en installeert een dictatuur die tot 1975 zal standhouden. Onder zijn soldaten: Manuel Mena, de oudoom van schrijver Javier Cercas. Amper negentien is Mena wanneer hij sneuvelt, en hoewel hij in 1938 als een vaderlandse held werd geroemd, rust na de dood van Franco een taboe op zijn naam. Toen een overwinnaar, nu een landverrader – de geschiedenis wordt altijd herschreven door de overwinnaars.

Javier Cercas kende zijn oudoom enkel van een statieportret en de gefluisterde verhalen. Hij raakt gefascineerd door de mythische Mena en keert terug naar zijn geboortedorp Ibahernando om de laatste getuigen te spreken. Zeer tegen de zin van zijn familie trouwens. Zij heulden deels mee met het Francoregime en hebben geen nood aan oude koeien. Don’t mention the war is het devies en Cercas stoot inderdaad op veel stilzwijgen. Toch wil hij als linkse rakker achterhalen wat een jongeman bezielde om zijn dorp te verlaten om een oorlog te gaan voeren voor een zaak die hij amper kon begrijpen. Wilde hij als zwart schaap een heldendaad stellen? Of was hij niet zo ongeletterd en geloofde hij oprecht in de idealen en de propaganda van de falangisten? Misschien was de ware reden achter zijn intrede bij het leger banaler. Misschien speelde er een amoureuze rancune of was hij zo nobel om de plaats van zijn oudere broer in te nemen.

Cercas reist kriskras door Spanje om militaire archieven uit te vlooien en reconstrueert in De koning van het schimmenrijk – de titel verwijst naar de Griekse held Achilles – het korte leven van zijn oudoom. Dat levert minutieuze verslagen op van belegeringen, troepenbewegingen, dagmarsen en schermutselingen, en dat zijn meteen ook de minst boeiende hoofdstukken in zijn non-fictieboek. Veel interessanter zijn de gesprekken met de laatste getuigen, zoals een oude schaapsherder die het achterste van zijn tong niet laat zien maar Cercas wel zo ver krijgt om een oude moord te documenteren.

Het verhaal van Mena is specifiek én universeel, en daarin schuilt de kracht van Cercas. Hij laat zien dat elke oorlog grijswaarden kent – het blijft, helaas, mensenwerk.

***

De Geus (oorspronkelijke titel: El monarch de las ombras), 320 blz., € 21,50.

Verberg tekst

In 2001 werd de auteur in één klap een van Spanjes belangrijkste schrijvers dankzij 'Soldados de Salamina' (Nederlandse titel: 'Soldaten van Salamis'). Die reputatie heeft hij uitgebouwd met de romans die hij daarna schreef. Ze hebben meestal dezelfde opzet: een ik-figuur (die vaak ook Javier Cercas heet) raakt gefascineerd door een episode uit het recente verleden. De romans vertellen in feite twee verhalen, die met elkaar verweven zijn: het historische verhaal zelf én de zoektocht daarnaar. Deze roman is de meest autobiografische. Centraal staat oudoom Manuel Mena, die in de Spaanse Burgeroorlog (1936-1939) als zeventienjarige jongen voor de fascisten ging vechten en op negentienjarige leeftijd het leven liet. Dankzij zijn meeslepende stijl trekt de auteur de lezer mee in zijn onderzoek en in zijn confrontatie met het franquistische verleden van zijn familie. In plaats van met de beschuldigende vinger te wijzen problematiseert hij dit 'foute' verleden op een moedige manier.

De huidige Spaanse regering onder leiding van premier Pedro Sanchez kondigde onlangs nog een herziening aan van de wet van het Democratisch Geheugen aan. Het land moet volgens de socialist nog altijd in het reine komen met een van de zwartste bladzijdes uit zijn verleden, de Spaanse Burgeroorlog. Na bijna drie jaar van bikkelharde gevechten legden de aanhangers van de linkse republikeinse regering het in het voorjaar van 1939 definitief af tegen de door rechtse generaals aangevoerde nationalisten. In de ruim tachtig jaar daarna hielden beide kampen vast aan hun verhaal of ze hulden zich in stilzwijgen.

In twee pas verschenen boeken gaat het over de burgeroorlog en de soms haast even pijnlijke nasleep. Lodewijk Petram en Samuël Kruizinga beschrijven in De oorlog tegemoet. Nederlanders en de strijd om Spanje, 1936-1939 de rol van vrijwilligers tijdens de ouverture van de Tweede Wereldoorlog. Een bijdrage die niet beslissend was, maar wel bijdroeg aan verhoogd moreel. Schrijver Javier Cercas puzzelt in De koning van het schimmenrijk zoveel mogelijk informatie over zijn op negentienjarige leeftijd gesneuvelde oudoom Manuel Mena bij elkaar, een man van wie meer niet dan wel bekend is. Als nationalist streed hij aan de andere kant. Als provinciaal intellectueel raakte hij volgens Cercas 'verblind door het romantisch-totalitaire schijnsel' van Franco's Falange.

De koning van het schimmenrijk bewijst nog eens hoe moeilijk de burgeroorlog ligt. Cercas heeft het onderwerp lang voor zich uitgeschoven. Als hij de plannen voor een onderzoek naar zijn familielid openbaart, regent het waarschuwingen. Wat hij ook schrijft, het zal altijd bepaalde groepen tegen de haren instrijken. In gesprekken stuit Cercas nog altijd op lastig te slechten muren en ouderen die volharden in oude verhalen.

Lang blijft Manuel Mena voor Cercas dan ook een schematische figuur, de man die strijdend voor zijn ideaal een zogenaamde mooie dood stierf en een straat naar zich vernoemd kreeg in eigen dorp. Maar met als startpunt een in de familie gekoesterde portretfoto van de oudoom in uniform (ogend als een jongen, maar met de lege blik van iemand die al te veel heeft gezien) komt toch meer en meer boven water. De familiemythe wordt weer mens.

De schrijver koppelt Mena's ervaringen aan de voorstellingen van oorlog door twee van de grootste Spaanse kunstenaars. Diego Velázquez (1599-1660) schilderde de gedroomde versie met roemrijke overwinningen en waardige, ridderlijke helden. Francisco Goya (1746-1828) benaderde de weerzinwekkende realiteit dichter met zijn beeldverslag 'De gruwelen van de oorlog'. Manuel Mena liet zich verleiden door het Velázquez-beeld, maar raakte door de werkelijkheid à la Goya al snel gedesillusioneerd.

Cercas maakt met zijn petite histoire goed invoelbaar hoe en hoezeer de Spaanse Burgeroorlog destijds ingreep en hoe diep de sporen nog zijn. Hij had het wel beknopter kunnen opschrijven. Met inzet van al zijn kunde en trucs als schrijver spint hij zijn verhaal erg lang uit.

MINDER literaire zwier

Kruizinga en Petram schrijven het relaas van de Nederlandse vrijwilligers aan republikeinse zijde met wat minder literaire zwier maar helder op. Het echte slagveld komt er relatief bekaaid vanaf, maar de ideeënstrijd achter het geweld wordt prima uitgewerkt.

Waar eerder met coulance was gekeken naar landgenoten die als Zouaaf hadden gestreden voor de paus of aan Afrikaner zijde voor de paus, werd veel minder coulant opgetreden tegen de vreemde krijgsdienst van de Spanjegangers. Het Nederlanderschap werd hen afgenomen. Ze werden stateloos.

De eerste vrijwilligers die gingen, maakten zelf de keuze. In een tijd, waarin totalitaire ideologieën terrein wonnen, konden ze voor hun gevoel eindelijk iets betekenen. Sommigen zagen het als de laatste kans om een nieuwe wereldoorlog te voorkomen. Bij een enkeling trok de belofte van avontuur. De CPN wachtte aanvankelijk af en engageerde zich pas in tweede instantie.

Maar in de beeldvorming van veel andere politici liepen alle vrijwilligers aan de leiband van Moskou en vormden ze bij terugkomst (als ze niet sneuvelden) een gevaarlijke vijfde colonne (saillant detail: die term stamt uit de Spaanse Burgeroorlog).

De polarisatie was destijds zo ver gevorderd, dat in de beeldvorming vrijwel alleen plaats was voor schematisch Goed en Kwaad. Het ene kamp zag in de Spaanse Burgeroorlog de strijd van antifascisten tegen de internationale opmars van bruin- en zwarthemden. Het andere kamp beschreef het conflict eerder als een confrontatie tussen atheïsten/anarchisten tegen de kerk en vaderlandslievende krachten. Voor nuance was weinig plaats.

De bereidheid over en weer om naar elkaar te luisteren nam zienderogen af. Toen Nederlandse vrijwilligers terugkeerden uit Spanje, kwamen op het Parijse Gare Austerlitz behalve een aantal medewerkers van het Nederlandse gezantschap in de Franse hoofdstad ook een aantal journalisten aan boord van de trein. Toen duidelijk werd dat een van hen een verslaggever van De Telegraaf was, brak grote consternatie uit. "D'r uit! En gauw ook! Vuile provocateurs!", klonk het. En: "Gooi hem het raam uit!" De journalist sloot zich tijdens de rest van de korte rit naar Gare du Nord waarschijnlijk -voor zijn eigen veiligheid - op in het toilet.

Vrijwel geen enkel land in Europa trad zo streng op tegen Spanjegangers als Nederland. Wellicht had het wat te maken met de angstvallig bewaakte neutraliteit.

ERKENNING

In later jaren zou het beeld van de vrijwilligers nog een aantal keren kantelen. Trouw lopend aan de lijn van de partijleiding verdedigden voormalige communistische strijders tegen het fascisme van Franco vanaf 1939 toch het Molotov-Ribbentroppact, de samenwerking tussen nazi-Duitsland en de Sovjet-Unie. Later tijdens de bezetting kozen velen echter voor actieve deelname in het verzet. Er kwamen uiteindelijk meer Nederlandse Spanjestrijders om in de jaren 1940-1945 dan tijdens de burgeroorlog op het Iberisch schiereiland. Die heroïsche rol leverde na de bevrijding waardering en een soepelere houding van de autoriteiten op. Maar die houding verdween weer, nadat internationale spanningen begonnen op te lopen als gevolg van de Koude Oorlog. Veel van het ongedaan maken van eerder onrecht en blijvendere erkenning voor de vrijwilligers van destijds moest wachten tot vlak voor en na de millenniumwisseling.

Lodewijk Petram & Samuël Kruizinga, De oorlog tegemoet. Nederlanders en de strijd om Spanje, 1936-1939. Atlas Contact; 320 blz. € 22,99.

Javier Cercas, De koning van het schimmenrijk, Vert. Jos den Bekker, De Geus; 320 blz. € 21,50.

Verberg tekst