Iedere lente vertrekken vanuit de bergen in Centraal-Mexico miljoenen monarchvlinders in noordelijke richting. Na een paar weken leggen ze eitjes en sterven ze, waarna een tweede generatie de reis verderzet. Wanneer ze tegen de zomer hun uiteindelijke bestemming bereikt hebben, het noorden van de VS en het zuiden van Canada, heeft dat proces zich nog een paar keer herhaald en zitten ze aan de vierde generatie. Deze legt echter geen eitjes meer, maar vreet zich helemaal vol, tot de herfst zich aandient en ze in één keer 8.000 kilometer terug naar Centraal-Mexico vliegt. Geen van die vlinders heeft het overwinteringsgebied ooit gezien, en toch vliegen ze er allemaal blindelings naartoe.

In Op aarde schitteren we even (oorspronkelijke titel On Earth We're Briefly Gorgeous) maakt de Vietnamees-Amerikaanse schrijver Ocean Vuong een gelijkaardige beweging. In 1990 ontdekten de Vietnamese autoriteiten dat Vuongs moeder het kind was van een Amerikaanse soldaat. Samen met haar moeder en haar twee jaar oude zoontje werd ze het land uitgezet en vond ze opvang in een Filipijns vluchtelingenkamp, waarna de Amerikaanse autoriteiten haar toestemming gaven om te immigreren.

Vuong herinnert zich niets meer van zijn Vietnamese peutertijd, maar in zijn debuutroman probeert hij er wel op intellectuele wijze mee in contact te komen. In hoeverre maakt zijn Vietnamese afkomst van hem een andere Amerikaan, vraagt hij zich af, en in hoeverre bepaalt het geweld waar zijn moeder en grootmoeder mee te maken hebben gehad ook zijn eigen identiteit?

Kwade geesten

Op aarde schitteren we even is dus autobiografie en roman tegelijkertijd - misschien geen voor de hand liggende combinatie, maar een waar Vuong zelf geen graten in ziet, zoals hij onlangs uitlegde in de Britse krant The Guardian. 'Homeros schreef over gebeurtenissen die vier eeuwen eerder plaatsvonden', zegt hij. 'Door gebruik te maken van zijn verbeelding schreef hij geschiedenis.'

Vuong wil iets gelijkaardigs doen. Net zoals Viet Thanh Nguyen in zijn met de Pulitzer bekroonde De sympathisant wil Vuong de Amerikaanse kijk op de recente Vietnamese geschiedenis bijstellen. Eens de Amerikaanse mannen weg, bleven de Vietnamese vrouwen immers achter, wat Vuongs oma Lan ertoe verplichtte haar drie half-Amerikaanse kinderen in verschillende weeshuizen achter te laten. Als ze thuisgebleven waren, had wellicht geen van hun vieren het overleefd.

Het kinderbestaan is hard voor Hondje, zoals oma Lan haar kleinzoon, en de verteller van de roman, heeft gedoopt. Ze heeft hem zo genoemd omdat ze gelooft dat wanneer je iemand naar iets waardeloos vernoemt, hij door de kwade geesten met rust gelaten wordt. In de bus naar school wordt hij met het hoofd tegen het raam gekwakt met de vraag of hij soms geen Engels kan. En wanneer hij het 's avonds aan zijn moeder vertelt, krijgt hij er nog een oorvijg bovenop. "Je moet je Engels gebruiken", bezweert ze hem. Vuong is er wel een gevierd dichter door geworden, die met de bundel Night Sky with Exit Wounds zwaar in de prijzen is gevallen, maar anderzijds is hij daardoor ook de band met zijn moedertaal kwijt. Die staat op het niveau van een tienjarige, schrijft hij, een niveau waar dat van zijn moeder trouwens maar net bovenuit steekt. Door de oorlog is haar scholing immers afgebroken. "Wij spreken slechts gedeeltelijk in het Vietnamees," schrijft Vuong, "en volledig in het oorlogs."

Geweld speelt een grote rol in de zoektocht naar Vuongs (en Hondjes) identiteit die deze debuutroman in feite is. Er is het geweld dat oma tijdens en na de oorlog onderging in Saigon, waar ze de prostitutie in gedreven werd en zo uiteindelijk ook Paul leerde kennen, de soldaat die met haar zou trouwen om nadien terug naar huis te vertrekken. En er is het geweld op zijn moeder Rose. Zij wordt, nog niet lang in de VS, in elkaar geslagen door haar man. Die verdwijnt achter de tralies en zij moet zelf voor Hondje gaan werken, in een manicuresalon - ook bij ons een snel groeiende sector waar uitbuiting en verdoken slavernij schering en inslag zijn.

In een paar van de knapste en schrijnendste pagina's uit het boek beschrijft Vuong wat het betekent om daar te werken, hoe je hele dagen opgesloten zit in een kleine ruimte vol chemicaliën die je astma bezorgen en van je handen beblaarde en geschubde vissen maken. 'Ik blijf hier niet lang,' maak je je sterk, 'binnenkort heb ik een echte baan, met een echt salaris en een ziekteverzekering.' Maar dat gebeurt natuurlijk nooit en na een paar jaar leg je je erbij neer, dat dit je Amerikaanse identiteit is, met of zonder staatsburgerschap, pijn lijdend, giftig en onderbetaald. Wanneer een vrouw met een kunstbeen aan Rose vraagt of ze ook haar stomp wil masseren, omdat ze nog steeds gevoel heeft in de afgezette voet, begrijp je als lezer dat ook zij, en Lan en Hondje fantoompijn voelen.

Geweld is er ook in het leven van Hondje zelf. Op zijn zesde krijgt hij zijn eerste fiets, een roze met witte franjes aan de handvatten, de goedkoopste die Rose kon vinden, maar hij is er dolgelukkig mee. Nog diezelfde dag wordt hij er door een stelletje bullebakken van afgeduwd, waarna ze de roze verf van het kader schrapen en Rose 's avonds de kale plekken weer inkleurt met nagellak. Het is maar een van de vele gevallen van pestgedrag en onverdoken geweld die Hondje uitlokt, omdat hij niet alleen een immigrant is maar ook nog eens homo - een dubbel verraad dus van de Amerikaanse identiteit.

Zijn moeder en grootmoeder zitten minder in met zijn seksualiteit. Homofilie is immers een uitvinding van de Franse kolonisator. Traditioneel zag de Vietnamees seksualiteit als dynamisch en fluïde. Meer zelfs, mensen met een niet-eenduidige seksualiteit werden magische eigenschappen toegeschreven, zij zouden bijzondere inzichten hebben. Afwijzen doen ze Hondje dus niet, al is Rose nu ook weer niet in de wolken wanneer hij uit de kast komt en voelt hij zich genoodzaakt die 'FAG4LIFE' die iemand met rode verf op hun voordeur heeft geschilderd uit de leggen als een kerstwens. Rose kan immers niet lezen.

Toegetakeld

Op z'n veertiende heeft Hondje zijn eerste vakantiejob, als tabaksplukker. Hij loopt in het oog van Trevor, de kleinzoon van de baas, en de aantrekkingskracht is wederzijds. Samen beleven ze hun gelukkigste en ook pijnlijkste momenten. Zij groeien immers op in Hartford, Connecticut, een industriestadje op zijn retour waar verval, vandalisme en overdosissen dagelijkse kost zijn. Hele lijsten somt Hondje op, van vrienden die de dood vonden door opioïden, onder wie Trevor, die op zijn tweeëntwintigste sterft aan een overdosis met fentanyl versneden heroïne.

Pijn en geweld.

Op aarde schitteren we even brengt tientallen variaties op dit thema. "Geweld was toen al gewoon voor me, het was uiteindelijk datgene wat ik van de liefde had leren kennen", bekent Hondje wanneer hij het over zijn eerste seks met Trevor heeft. "Beuk. Me. Kapot. Het gaf me een goed gevoel te benoemen wat me mijn hele leven al overkwam. Eindelijk werd ik uit vrije wil toegetakeld. In Trevors greep had ik inspraak in hoe ik gemold zou worden."

Op aarde schitteren we even schetst een grandioos verwoord portret van een zoekende en immer aan zichzelf twijfelende jongeman. Wie ben ik? Met die vraag worstelt hij het hele boek lang, tot Trevor 'Je bent goed' zegt. 'Heb je't gehoord Hondje. Je bent goed. ik meen het. Je bent goed.' En hij kan niet geloven dat het zo eenvoudig is.

Maar Vuongs debuutroman is ook een hard boek, een brief gericht aan zijn analfabete moeder. Dat zij hem nooit zal kunnen lezen, maakt dat hij voluit mag gaan en dingen kan schrijven die hij anders wellicht zou verzwijgen. "Je vroeg me hoe het is om schrijver te zijn en ik schotel je een puinhoop voor, ik weet het", schrijft Ocean Vuong, "Maar het is ook een puinhoop, ma - dit is geen hoge vlucht van de verbeelding. Het is een diepe val." Maar wel een immens mooie.

Hollands Diep, 237 p., 21,99 euro, Vertaald door Johannes Jonkers.

Verberg tekst

De hoofdmoot is de kindertijd van Hondje in de achterkamer van het nagelsalon waar zijn moeder haar handen kapot werkt, én zijn liefde voor Trevor, de kleinzoon van de eigenaar van de tabaksboerderij waar Hondje vakantiewerk doet. Trevor, gevangen in het beperkende beeld van stereotype witte mannelijkheid en in een opioïdeverslaving, worstelt met zijn homoseksualiteit. En Hondje vindt bij hem liefde in een vorm die hij kent: 'Geweld was toen al gewoon voor me, het was uiteindelijk datgene wat ik van de liefde had leren kennen. Beuk. Me. Kapot. Het gaf me een goed gevoel te benoemen wat me mijn hele leven al overkwam. Eindelijk werd ik uit vrije wil toegetakeld.'

Op aarde schitteren we even is een boek vol knappe metaforen, experimenteel proza en flarden poëzie over trauma, eerste liefde, verlies en opgroeien. En niet in het minst over de kracht van taal. Een hartverscheurend verhaal van een duizelingwekkende genialiteit.

Vertaald door Johannes Jonkers, Hollands Diep, 238 blz., 21,99 € (e-boek 9,99 €). Oorspronkelijke titel: 'On earth we're briefly gorgeous'.

Verberg tekst

De literaire verwerking van de Vietnamoorlog lijkt in golven te komen. In de jaren zeventig publiceerden auteurs als Robert Stone (Hondenjacht) en Michael Herr (Verslagen uit Vietnam) geruchtmakende boeken over deze voor Amerikanen zo traumatische oorlogservaring. In hun kielzog volgden onder meer Tobias Wolff (In het leger van de farao), Denis Johnson (Een zuil van rook) en Karl Marlantes (Matterhorn).

Pas vanaf de jaren negentig kregen we via onder meer Bao Ninh (Het verdriet van Vietnam), Duong Thu Huong (Blind paradijs) en Nguyen Huy Thiep (Tijgerhart) te lezen over Vietnamese oorlogservaringen. Een mengvorm van deze twee stemmen leverde de Amerikaans-Vietnamese Le Ly Hayslip, met Toen hemel en aarde van plaats verwisselden.

De laatste jaren is daar een nieuw geluid bij gekomen: dat van de tweede generatie Amerikaans-Vietnamezen, de kinderen van degenen die na de val van Saigon naar de Verenigde Staten vluchtten om daar te proberen een bestaan op te bouwen en hun dikwijls gruwelijke verleden te verwerken. Het leverde de geweldige roman De sympathisant op van Viet Thanh Nguyen, alsook zijn verhalenbundel De vluchtelingen.

En nu is er Op aarde schitteren we even (On Earth We're Briefly Gorgeous) van Ocean Vuong. Hij emigreerde in 1990 als 2-jarige met zijn ouders, grootmoeder en enkele tantes gedwongen naar de Verenigde Staten. Zijn grootvader was een Amerikaanse militair, waardoor zijn grootmoeder na de communistische overwinning als collaborateur werd beschouwd. Dat haar dochters half Amerikaans waren, maakte hen eveneens tot ongewenste figuren.

In de Verenigde Staten werd Vuong opgevoed door zijn moeder en grootmoeder. Die slaagden er nooit in de Engelse taal machtig te worden, zodat ook hij een taalachterstand opliep. Pas op zijn 11de leerde Vuong lezen. Des te opmerkelijker dat hij in 2016 debuteerde met een luid bejubelde poëziebundel, Night Sky With Exit Wounds, die onder meer werd bekroond met de gezaghebbende T.S. Eliot Prize.

Het sterk autobiografisch geïnspireerde Op aarde schitteren we even heeft dezelfde thematiek als Vuongs poëziedebuut en is net als die bundel doordrenkt met krachtige metaforen, maar biedt in verhalende zin verrijking en verdieping.

De ik-figuur van de roman heet Hondje. Hij dankt zijn naam aan het feit dat het in zijn grootmoeders dorp de gewoonte was baby's te vernoemen naar iets kleins of onbeduidends. Op die manier zouden boze geesten, op zoek naar gezonde en mooie kinderen, je huis overslaan en bleef je nakomeling gespaard.

De roman is geschreven in de vorm van een lange brief van de ik-figuur aan zijn moeder: 'Ik schrijf vanuit een lichaam dat ooit het jouwe was. Dat wil zeggen: ik schrijf als je zoon.' Dat blijkt een vruchtbare constructie. Moeder Rose belichaamt voor Hondje niet alleen zijn eigen, vaak pijnlijke jeugd, maar ook het verhaal van zijn land van herkomst. Zonder de oorlog hadden zijn grootouders elkaar nooit ontmoet, was zijn moeder nooit een ongewenste halfbloed geweest, was de familie nooit naar Amerika verhuisd, had hij nooit bestaan.

Later in de roman roert Vuong een nieuw thema aan als Hondje een vakantiebaan krijgt op een tabaksplantage, waar hij de kleinzoon van de eigenaar, Trevor, leert kennen. De twee krijgen een seksuele relatie en Hondje wordt zich bewust van zijn geaardheid, waarmee de bildungsroman die het boek ook is, nader gestalte krijgt.

Omdat Vuong zijn brief in het Engels schrijft en zijn moeder hem dus nooit zal kunnen lezen, kan hij eerlijk zijn over pijnlijke zaken. En die zijn er veel. Op aarde schitteren we even heeft een associatieve, niet-chronologische structuur en maakt verhalende cirkelbewegingen waarin we afwisselend lezen over een door huiselijk geweld en pesten gekenmerkte jeugd, het slavenbestaan van ongeschoolde immigranten in de VS, onderhuids woekerende oorlogsherinneringen, de wonderlijke geheimen van de taal en het ontstaan van dichterschap.

Op het ene moment bevinden we ons in een slagerswinkel, waar moeder en grootmoeder een ossenstaart willen kopen en naar hun kont wijzen in een vergeefse poging hun wens kenbaar te maken. 'Onze moedertaal is dus helemaal geen moeder, maar een wees', concludeert Hondje na deze half-hilarische, half-tragische scène. Hij neemt zich voor om goed Engels te leren.

Vervolgens belanden we bij een ingetogen passage, gesitueerd in Vietnam, waarin mannen de schedel van een nog levende makaak leeglepelen, omdat ze geloven dat apenhersenen goed zijn voor de potentie.

Op aarde schitteren we even toont de werkelijkheid als een draaikolk van mythen en misverstanden, chaos en wreedheid, maar ook troost en veerkracht, vaak met dieren als centrale metafoor. Een van de sprekendste voorbeelden vindt de verteller in de jaarlijkse, 8.000 kilometer lange trek van monarchvlinders naar het zuiden. Onderweg leggen de vrouwtjes eitjes. Ze keren niet terug naar het noorden, maar hun kinderen wel. Waarop Hondje concludeert: 'Alleen de toekomst keert terug naar het verleden.'

****

Uit het Engels vertaald door Johannes Jonkers. Hollands Diep; 237 pagina's; € 21,99.

Verberg tekst

Hondje, zo wordt hij tegelijk liefkozend en minachtend genoemd door zijn Vietnamese moeder. Aan haar liefde twijfelt hij niet, maar hij moet er wel haar woede-uitbarstingen en de bijbehorende klappen bij nemen. Soms slaan in haar hoofd de stoppen door en betaalt hij het gelag voor de bliksem die door haar brein genstert. Geweld zit in haar bloedlijn: ze is een kind van de Vietnamoorlog. Een Amerikaanse GI legde het aan met haar moeder, een Vietnamese gezelschapsdame, en om de schande te ontvluchten trokken ze naar de VS. Dat ze geen Engels begrijpt, frustreert haar daar, net als het openlijke racisme dat haar te beurt valt. Om over de armoede maar te zwijgen – ze slijt lange dagen in een nagelsalon waar ze hooghartige blanke vrouwen manicures geeft.

Lezen kan ze niet, maar toch besluit Hondje haar een brief te schrijven waarin hij haar alles vertelt, een brief die de omvang van een boek aanneemt en een van de meest wonderlijke Amerikaanse debuten in jaren oplevert. Op aarde schitteren we even kan op lof rekenen van onder meer Max Porter en Michael Cunningham, en de lauwerkransen zijn volledig terecht. Ocean Vuong schetst een onthutsend beeld van een jonge immigrantenzoon die opgroeit aan de groezelige rand van de Amerikaanse droom. Honger en huiselijk geweld zijn zo vanzelfsprekend dat Hondje oprecht blij is wanneer hij als veertienjarige aan de slag kan op een tabaksplantage, temeer omdat hij daar Trevor ontmoet, zijn eerste grote liefde. Want Hondje is homo, wat nog meer geweld en beledigingen uitlokt. Niet dat het hem deert: de liefdesroes wordt aangevuld met weed, coke en OxyContin, de toen nog veilig geachte pijnstiller die aan de basis ligt van de opiatenplaag die tegenwoordig zo’n 200 doden per dag eist. Hondje moet lijdzaam toekijken hoe zijn vrienden één voor één aan overdosissen sterven.

Immigratie, drugsepidemies, racisme, homofobie, kinderarbeid: Vuong behandelt loodzware en helaas actuele thema’s in zijn debuutroman maar doet dat op een haast achteloze manier. Centraal staat de liefde voor zijn moeder en zijn boerenprins Trevor. De grauwe werkelijkheid schemert op de achtergrond, niet belangrijker dan het weerbericht. Maar het is Vuongs poëtische taal die dit debuut hoog boven de doorsnee uittilt. Op elke pagina strooit hij met zinnen die je zo wilt inlijsten: ‘De wond is ook de plek waar de huid zichzelf opnieuw ontmoet, en aan beide uiteinden vraagt: waar ben je geweest?’ Dat soort regels kun je alleen maar met nederig applaus eren.

****

Hollands Diep (oorspronkelijke titel: On Earth We’re Briefly Gorgeous), 238 blz., € 21,99.

Verberg tekst

Als een nu Amerikaanse, in Vietnam geboren man (28) die Little Dog wordt genoemd, is verhuisd naar New York City, schrijft hij in briefvorm aan zijn moeder die analfabeet is over hoe hij opgroeide in de VS en over zijn band met haar. Geboren in Saigon als enig kind van een Vietnamese moeder en een Amerikaanse militair emigreert hij als jochie naar de VS, waar hij opgroeit in een stadje in Connecticut. Als zijn agressieve vader in de gevangenis belandt, zijn z’n moeder die hem geregeld slaat en zijn oma die hem beschermt, de belangrijkste mensen in zijn leven. Hij leert om te gaan met taalproblemen en racisme. Als hij 17 is weet hij dat hij op mannen valt, wat zijn moeder schokt, wordt verliefd en krijgt een relatie met macho Trevor, die later overlijdt aan een overdosis. De Amerikaanse dichter wiens geprezen dichtbundel ‘Night sky with exit wounds’ (2016) meermaals werd bekroond, debuteert met deze mooie, poëtische roman die enthousiast is besproken. Duidelijk autobiografisch, is dit een prachtig eerbetoon van een zoon die moeilijk zijn weg vond in de VS en als schrijver, aan zijn moeder. Shortlist Dublin Literary Award 2021. Verberg tekst