Het is te danken aan redacteur Peter Graf dat De reiziger alsnog in de oorspronkelijke taal (en nu in Nederlandse vertaling) te lezen is. In het Deutsche Exilarchiv in Frankfurt stuitte hij op het ongeredigeerde typoscript, dat hij naar eigen inzicht bewerkte.

Boschwitz schreef zijn tweede roman eind 1938, toen hij in Parijs hoorde van de verontrustende ontwikkelingen in zijn vaderland. Zijn wanhoop en verontwaardiging over de pogromnacht van 9 november, die Joden in heel Duitsland op de vlucht joeg, verwerkte hij in beklemmend en opvallend evenwichtig proza.

De Berlijnse zakenman Otto Silbermann weet met een koffer vol geld aan zijn belagers te ontkomen. Hij besluit de trein naar Hamburg te nemen, zijn compagnon achterna; met zijn 'arische' uiterlijk valt hij niet op. Als blijkt dat zijn (nationaal-socialistische) zakenpartner geen vinger zal uitsteken om hem te helpen, begint hij aan een zwerftocht. 'Ben ik nog steeds Silbermann, de zakenman Silbermann?' vraagt hij zich af. Ontmoetingen met medereizigers versterken zijn gevoel van vervreemding.

Onberispelijk is Silbermann niet. Hij denkt eerst aan zijn vermogen, dan pas aan zijn vrouw. Korzelig constateert hij dat er 'te veel Joden' in de trein zitten, die brengen iedereen in gevaar. 'U compromitteert me', hoort hij zichzelf zeggen tegen een Joods uitziende kennis. Juist in dit soort wrange details ligt de kracht van deze roman.

Verberg tekst

Je houdt het, anno 2018, amper nog voor mogelijk: welopgeleide studenten die er ondanks de stortvloed aan Canvas-documentaires, stampvolle universiteitsbibliotheken en eindeloze internetbronnen nog in slagen de gruwel van WO II te ridiculiseren. Die vrouwenhaat en racisme propageren, het cool vinden om met de shoah te spotten en daar, eenmaal betrapt en aan de schandaal genageld, verongelijkt over gaan doen. Terwijl Vlaanderen wegzonk in plaatsvervangende schaamte, hielden partijbonzen hun poulains een zalvende hand boven het hoofd – het zijn maar spotprenten, iedereen heeft recht op een mening en ach, gaan we dat een privémilitie noemen?

In afwachting van het gerechtelijk onderzoek kunnen alle betrokkenen bij wijze van strafstudie misschien De reiziger lezen. Deze herontdekte roman vertelt het verhaal van Otto Silbermann, die in 1938 op een haar na ontsnapt aan de pogroms. Terwijl de SA op zijn deur staat te bonzen, moet hij noodgedwongen zijn huis verkopen en wordt hij door zijn zakenpartner afgeperst. Silberman belandt op straat met een koffer vol geld én een paspoort met een rode J in gebrandmerkt. Zijn enige voordeel: hij ziet er volgens zijn zogenaamde vrienden best arisch uit. Dus weet hij langs de nazi’s te glippen en treint hij Duitsland door. Maar hij kan nergens heen en zijn duizenden marken zijn waardeloos want Joods geld is besmet. ’Duitsland is één groot concentratiekamp geworden’, mijmert hij op het zoveelste perron.

Toch blijft hij in de mensheid geloven; de roman van Boschwitz is een aaneenrijging van gesprekken waarin alle lagen van de Duitse bevolking hun zeg mogen doen. Medelijden, apathie, Jodenhaat: het komt allemaal aan bod en zo schetst Boschwitz op een ongedwongen manier een grimmige tijdgeest die onthutsend veel op de onze lijkt. Xenofobie, nepnieuws, ontmenselijking, victimshaming: het is té herkenbaar en het stemt pessimistisch. Hoe vermijden we dat er in 2038 opnieuw zwarthemden door de straten marcheren? Hoe stoppen we politici die minderheden schofferen, puur om het electoraal gewin? Hoe zorgen we dat jonge burgers kritisch leren omgaan met fake news en complottheoriëen? Hoe zorgen we dat wij de ander weer als mens leren zien, en niet als concurrent in een ratrace?

Het antwoord moet ergens in de geschiedenis liggen, en in boeken als De reiziger die getuigenis afleggen van onze donkerste kanten. Jammer en beschamend dat het nog gezegd moet worden, maar dit is noodzakelijk leesvoer.

****

Lebowski (oorspronkelijke titel: Der Reisende), 234 blz., € 21,99.

Verberg tekst

Semi-autobiografische, levensechte, beklemmende en deprimerende emigrantenroman van de bovenste plank over de ervaringen van de Duits-joodse koopman Otto Silbermann. Nog kort daarvoor een gerespecteerd burger, wordt hij door de pogroms van november 1938 (Kristallnacht) niet alleen gedwongen om zijn huis ver onder de waarde te verkopen, maar vindt er ook een aanslag op zijn woning en gezin plaats. Als een vogelvrij verklaarde vlucht hij en reist hij doelloos met de trein door Duitsland, met 40.000 Mark op zak. Na een vruchteloze poging illegaal de Belgische grens over te steken, sluit het net zich al snel om hem. Het zijn vooral de gesprekken en vertwijfelender wordende gedachten van Silbermann (inclusief een haat tegen joods uitziende bekenden, die de als goj uitziende Silbermann in stijgende mate compromitteren) waarmee de auteur (1915-1942) een genuanceerd en levendig beeld schept van een vogelvrij man, die uiteindelijk niemand meer vertrouwt. Het boek verscheen eerder in Engeland (1939) en de VS (1940). Met een nawoord van de uitgever. Verberg tekst