Mira Maselis, dochter van een gefortuneerde Brusselse architect, wil haar eigen weg gaan, ver verwijderd van haar vader. Ze valt in de klauwen van Ludwig, de leider van de hippe Berlijnse theatergroep NG (Neue Gesellschaft). Die groep plukt mensen - alleen mooie mensen - van straat om mee te werken aan een baanbrekend theaterproject in een voormalige kazerne.

Maar is dat het echte project? In Mira's reconstructie - ze begint te vertellen op een moment dat Ludwig beschuldigd wordt van grensoverschrijdend gedrag, zijn subsidies is verloren en de benen heeft genomen - lijkt het project te draaien om de verhoudingen tussen de NG-leden. Zo zijn er sessies waarin zij elkaar beschuldigen van van alles en nog wat, zoals in sektes wel vaker gebeurt. Die ceremonies gaan over hun gevoeligheden en dienen te eindigen in schaamte. Wie heeft of krijgt de macht om de ander te breken?

Het grensoverschrijdend gedrag is niet alleen psychologisch, maar ook seksueel. Tijdens de groepsseks, op het eerste zicht gelijkwaardig, wordt elke keer iemand vernederd of uitgesloten. En allemaal hunkeren de NG-leden naar aandacht van Ludwig, die zelf graag toekijkt.

Geen standaard ideeën

Wanneer een journalist 'het ware verhaal' probeert te achterhalen, is dat voor Mira een uitnodiging om bij zichzelf te rade gaan: is ze werkelijk een slachtoffer van Ludwig? Dat zij een trauma met zich meedraagt (haar moeder is bij een auto-ongeluk om het leven gekomen) en een vadercomplex heeft, wijst daarop. En dan wordt de roman pas echt interessant, want Mira ziet ook haar eigen - bepaald niet vlekkeloze - gedrag. Ze voelde zoiets als “pervers genot”. Is zij ook dader? Liever dader dan slachtoffer?

Dat theaterwetenschapper en journalist Jana Antonissen, die deze roman baseerde op haar tijd bij de omstreden Russische regisseur ­Ilja Chrzjanovski, de positie van 'slachtoffer' niet voetstoots zou verdedigen, viel te raden na haar eerdere essays over polyamorie en over het taboe van het afgelaste huwelijk. Bij haar geen standaard ideeën, maar filosofisch getoonzette gedachte-experimenten. Kun je anders aankijken tegen de aantrekkingskracht die jonge ambitieuze mensen voelen als ze een grensverleggende persoonlijkheid als Ludwig tegenkomen? Is goed theater niet sowieso grensoverschrijdend? Is er bij verliefdheid of aantrekkingskracht niet juist iets 'lustverhogends' als er sprake is van ongelijkheid?

Zoiets kaart ook Halina Reijn aan in de film Babygirl : de door ­Nicole Kidman gespeelde ceo Romy heeft geen orgasmes bij haar ­veilige man (Antonio Banderas), maar krijgt ze wel van seks met een veel jongere medewerker, mits hij haar vernedert. Orgasmes gedijen op machtsverschil, wil Reijn zeggen.

Hoe charismatisch Ludwig kennelijk ook is, van zijn ideeën over theater komen we in Ludwig weinig te weten, waardoor het moeilijk is na te voelen waarom iedereen voor hem op de knieën gaat. Mira fantaseert dat hij haar vooroverbuigt en “vastberaden, maar toch ook teder” neemt. Ze kijkt net als de anderen “hongerig, inhalig” naar hem. Ze is het beu dat alles “vandaag maar voortdurend geanalyseerd en gediagnosticeerd” moet worden, maar intussen moet ze wel zes keer kloppen voor ze Ludwigs kamer mag betreden voor een “middernachtelijk tête-à-tête”. Tot ze ineens niet meer welkom is. Zonder te weten waarom, valt Mira uit de gratie. Zo werkt machtsmisbruik.

JANA ANTONISSENLudwigDe Bezige Bij, 224 blz., € 23,99 (e-boek € 12,99)

Het machtsmisbruik en de angstcultuur bij ITA onder Ivo van Hove, de MeToo-zaak tegen Jan Fabre (wilde je geen seks, dan kreeg je ook geen solo's), het psychologisch geweld bij Anne Teresa De Keersmaeker. Het kan allemaal bestaan omdat een meerderheid het toestaat, omdat artistieke leiders worden beschermd door een groep volgelingen. Uit angst, uit medeplichtigheid, uit - waaruit eigenlijk?

In haar debuutroman Ludwig maakt de Belgische journalist en columnist Jana Antonissen (1992) fictie van de periode waarin ze werkte aan een filmproject van de omstreden Russische regisseur Ilja Chrzjanovski. Pas achteraf ging ze zich vragen stellen. Werden er grenzen overschreden, en zo ja, was zij zelf enkel slachtoffer of ook dader?

In Ludwig trekt twintiger Mira Maselis naar Berlijn in het kielzog van de charismatische regisseur Ludwig von Sachsenheim, die met een groep uitverkorenen - het Neue Gesellschaft - aan een 'sociaal-artistiek experiment werkt dat een blauwdruk wilde zijn voor een betere vorm van samenleven'. En dat alles te bekijken op het net, als een soort artistiek verantwoorde versie van de oermoeder der reality-tv, Big Brother. Mira's taak: hiervoor op straat deelnemers rekruteren met een zekere 'existentiële ervaring'.

Voor zijn Neue Gesellschaft selecteert Ludwig zelf belachelijk aantrekkelijke mensen, maar ook stuk voor stuk gekwetste, zoekende mensen. Op zoek naar een groots en meeslepend leven, naar intensiteit, naar waarheid, naar een thuis.

Ludwig is het soort kunstenaar voor wie een actrice bij wijze van auditie een week in een beschimmelde boshut moet doorbrengen. Ze krijgt de rol niet. Hij is iemand die zijn assistente opdraagt zijn parfum - 'muskus met palissander' - in het hele gebouw te verspreiden, zodat het lijkt alsof hij altijd vlakbij is. Iemand die ver gaat voor de kunst, of té ver gaat voor de kunst.

Want dat heeft deze goeroe-achtige figuur goed begrepen: wie leeft met een gemis, is gemakkelijk te manipuleren. Zó iemand is Ludwig.

Na een proloog duiken we meteen een seksfeest in. ''Geen zorgen, het is erg intiem', had Ali gezegd (...), 'enkel wij vier, mijn oude vriendin Yasmin en een klasgenootje van haar.'' Mira wordt min of meer gemanipuleerd om deel te nemen aan groepsseks en voor ze het weet, ligt ze 'uitgespreid als een zeester op het grote bed. Overal handen, tongen, vochtige openingen, warme, kloppende delen. Gulzig aanvaardde ik wat me aangereikt werd. Dit, zo dacht ik toen, is leven. Dit, is vrij zijn.'

De roman, met een prachtige bijrol voor Berlijn - de stad wordt beschreven met aandacht die liefde verraadt - is verdeeld in twee tijdlijnen. Enerzijds volgen we Mira in Berlijn, anderzijds blikt de protagonist - weer thuis in België, inmiddels vijf jaar ouder en wijzer - terug op wat er gebeurd is. Want Ludwig wordt aangeklaagd voor schuldig verzuim, seksuele intimidatie, schending van de eerbaarheid én het arbeidsrecht, subsidiefraude en witwaspraktijken.

In het heden denkt Mira anders over haar seksuele uitspattingen dan destijds: 'Alsof bandeloze seks ook maar iets met vrijheid te maken heeft. Je overgeven aan je verlangens of anderen die van hen op jou laten botvieren, lijkt bevrijdend, maar uiteindelijk is het vooral beklemmend.'

Maar Ludwig is geen j'accuse. 'Misschien is de vraag in hoeverre wij, de NG-leden, zelf kwaadwillend waren, interessanter', zegt Mira. Zij is niet zomaar een willoos slachtoffer. Al van kindsbeen af heeft ze ook een andere kant: 'Straffen is een wapen om slachtofferschap mee af te wenden. Dat wist ik sinds mijn 8ste.' Zij is prooi én roofdier.

Jonge vrouwen komen met akelig veel weg, weet Mira, en daarvan maakt ze handig gebruik. 'De rol van verwaarloosde vrouw stond me slecht. Dus werd ik dader.' Want: 'Wie gaan de mensen geloven: jou met je broze polsen, of je vriend met zijn dubbel zo brede bovenarmen? Wie wíllen de mensen geloven?'

In Ludwig vraagt Antonissen zich af of je je te veel in je slachtofferrol kunt wentelen. 'Ik voel me niet veilig bij jou, Mira', zei haar ex Dean. 'Je hebt vaak genoeg bewezen mijn grenzen niet te respecteren.' ''Ach Dean', had ik geantwoord, 'rot toch op met je grenzen.'' Antonissen kaart de inflatie van taal aan die ertoe leidt dat een gesprek waarin je je niet helemaal gehoord voelt al snel een onveilige situatie heet, en een ex met wie het verkeerd afliep meteen toxisch wordt.

Een roman over grensoverschrijdend gedrag binnen de culturele wereld. Twintiger Mira raakt in Berlijn betrokken bij het artistiek experiment Neue Gesellschaft van regisseur Ludwig von Sachsenheim. Ludwig wil als artistiek experiment een nieuwe samenlevingsvorm opzetten en de deelnemers filmen. Mira wordt ingehuurd om deelnemers te zoeken. Het project ontaardt in een chaos van machtsverhoudingen en manipulatie. Vijf jaar later wordt Ludwig aangeklaagd voor onder andere seksuele intimidatie en schending van arbeidsrecht. De rechtszaak dwingt Mira terug te blikken op de gebeurtenissen in Berlijn en de vraag te stellen of ze een slachtoffer was van Ludwig, of ook een dader. De twee tijdlijnen wisselen elkaar af. In een vaardige stijl geschreven. Jana Antonissen is een Belgische journalist en columnist voor De Morgen. Ze was betrokken bij het omstreden DAU-kunstproject van regisseur Ilya Khrzhanovsky, waarbij honderden deelnemers drie jaar lang in een replica van de Sovjetunie leefden. ‘Ludwig’ is haar debuutroman en deels gebaseerd op haar ervaringen bij het DAU-project.