In de Verenigde Staten is Vivian Gornick - intussen 84 jaar - quasi een literaire beroemdheid, als bekend essayist en feministisch icoon. In het Nederlands taalgebied sijpelt haar werk maar druppelsgewijs door, maar daar komt deze zomer vermoedelijk verandering in. In juni verschijnt Het einde van de liefdesroman (oorspronkelijk verschenen in 1997), waarin Gornick haar licht laat schijnen op liefde in de boeken van onder anderen Jean Rhys, Willa Cather en Raymond Carver. En in september volgt haar nieuwste werk, Onvoltooid werk. Aantekeningen van een chronische herlezer (2020).

Twee boeken van Gornick zijn al in het Nederlands vertaald, allebei memoires: Een vrouw apart. En de stad en Verstrengeld. In die laatste, die voor het eerst verscheen in 1987 onder de titel Fierce attachments en volgens The New York Times de beste memoir is van de afgelopen vijftig jaar, springt Gornick heen en weer in de tijd. Ze wandelt als 45-jarige met haar 77-jarige moeder door New York, en ze praten, discussiëren en maken ruzie over het verleden. Gornick groeide op in de Bronx in een woonblok vol Joodse arbeidersgezinnen, tussen vrouwen, want mannen - vaders - waren grotendeels afwezig, door oorlog of werk. Ook haar vader was er niet meer, hij overleed aan een hartaanval toen ze dertien was en wordt door haar moeder geïdealiseerd, waardoor die zich in een permanente rouw kan hullen, met haar 'heilige ontzag voor haar eigen gelukkige huwelijksleven'.

De steeg

'Mijn relatie met mijn moeder is niet goed en met het klimmen der jaren lijkt die vaak slechter te worden', klinkt het al op een van de eerste bladzijden van Verstrengeld. Een greep uit het drama: Gornicks moeder zegt: '“Wat heb ik je gedaan dat je zo'n hekel aan me hebt?” Ik reageer er niet op. Ik weet dat ze woest is en geniet ervan. Waarom ook niet? Zelf ben ik ook woest.' En over één van hun heftigste ruzies schrijft ze: 'Bloed, gekrijs, glasscherven aan weerszijden van de deur. Die middag dacht ik: een van ons gaat nog kapot aan deze band.'

Maar er schemert door het boek veel mildheid voor haar moeder. En uit de precisie waarmee Gornick hun geruzie opschrijft, spreekt ook aandacht en zelfs liefde. Want - zoals ze schreef in The situation and the story - ze beseft maar al te goed dat ze eigenlijk net zoals haar moeder is: ' It flashed on me that I could not leave my mother because I had become my mother.'

Ook is ze niet blind voor de pijn van haar moeder. Er is een prachtige passage over onmacht: 'De keuken, het raam, de steeg. Het was de leefwereld waarin zij geworteld was, de achtergrond waartegen zij zich aftekende. Hier was ze slim, grappig en energiek, kon ze zich laten gelden en invloed hebben. Toch keek ze neer op haar omgeving. “Vrouwen, jakkes!” zei ze vaak, “waslijnen en roddels”. Ze wist dat er ergens een andere wereld was - dé wereld - en soms dacht ze dat ze liever die wereld had. Veel liever.' Dat haar dochter er wel in slaagt zich te begeven in een wereld die groter is dan de steeg, vervult haar niet met trots, maar met pijn. 'Ik heb geen leven gehad', zegt de moeder. En dat doet dan op zijn beurt de dochter weer pijn.

Vrijgevochten

De Fierce attachments uit de Engelse titel, slaan niet alleen op de band met haar moeder, maar ook op die met mannen. Gornick zal er, na verschillende relaties, affaires en twee mislukte huwelijken, voor kiezen om alleen te blijven. Want: 'Het was bijna alsof ik mannen uitkoos die me gegarandeerd in deze toestand stortten: depressief en verlamd door het mislukken van de liefde.' Voor Gornick zal niet de liefde betekenis aan haar leven geven, maar het schrijven: 'ik twijfelde er niet aan of mijn bureau - en niet de bevredigende vervulling van de liefde - was de potentiële redder in nood.' Gered, niet door de liefde, maar door het schrijven.

Maar gemakkelijk is dat niet. 'Op momenten dat worsteling en zelfmedelijden in evenwicht blijven' voelt ze zich 'een vrijgevochten vrouw' en ziet ze zichzelf 'in het verlengde van die verbazingwekkende tweehonderd jaar oude strijd'. Maar wanneer dat evenwicht zoek is, voelt ze zich 'levend begraven in mislukking en gemis, zonder liefde of intieme band.'

In Een vrouw apart lijkt ze dat evenwicht makkelijker te kunnen vinden. Hoewel voor Gornick 'het glas altijd halfleeg' is en ze onophoudelijk kritisch reflecteert op zichzelf en haar leven, lijkt ze toch meer rust te hebben. Ze heeft gekozen voor een ongebonden en onafhankelijk bestaan, en aan literatuur, vriendschap en de stad heeft ze genoeg: 'Nooit was ik minder alleen dan alleen in de drukte op straat.'

Een vrouw apart is het boek waarmee ze doorbrak bij een groter publiek. Eindelijk, en terecht. Want ze is ongelooflijk, niet alleen als schrijver, ook als observator en denker. Vivian Gornick lezen is blij worden. Vanwege haar observaties, haar rake gedachten, haar intelligentie en haar humor. Ze schrijft schijnbaar moeiteloos en met een lichte toets, zelfs over de zwaarste onderwerpen. Ook mooi meegenomen, zeker in een tijd waarin reizen onmogelijk is: als je Gornick leest, kan je New York horen, ruiken en voelen.

Vivian Gornick. Een vrouw apart. En de stad. Een memoir. Nijgh & Van Ditmar, vertaald door Caroline Meijer, 206 blz., 20 € (e-boek 11,99 €) Oorspronkelijke titel: 'The odd woman and the city. A memoir'.

Vivian Gornick. Verstrengeld. Over mijn moeder, de liefde en New York. Nijgh & Van Ditmar, vertaald door Caroline Meijer, 240 blz., 15 € (e-boek 10,99 €). Oorspronkelijke titel: 'Fierce attachments. A memoir.

Behartenswaardige notities van een bewust alleenstaande vrouw met een strijdbaar feministisch verleden. Wekelijks flaneert zij door de stad met vriend en leeftijdgenoot Leonard: intelligent, geestig, 'gay' en niet-gelukkig. New York is nadrukkelijk ook een personage. De fragmenten zijn ongedateerd, soms zijn ook stukjes gerecycled uit eerdere publicaties en de schrijfster waarschuwt dat sommige personages composieten zijn van meerdere personen. We lezen complete essays, maar ook herinneringen, opnieuw aan de moeder, aan afgedankte echtgenoten, aan boeken en schrijvers. Maar vooral anekdotes over de eigenaardigheden van het leven alleen en het plezier in het dagelijkse contact met vreemden op straat en in winkels. Zo zit zij in de metro tegenover een vader met zijn dove en ernstig misvormde zoon die in gebarentaal communiceren en uiteindelijk hun treurige aanblik overstemmen met een luide lach. 'Zij humaniseren elkaar tot op zeer hoog niveau', analyseert de schrijfster treffend. Veel auteurs van memoires zijn geen schrijver, zegt Gornick (1935) ergens. Zij is dat zelf duidelijk wél.

New York als het decor van de levens van moderne 'bevrijde' vrouwen kennen we uit tv-sitcoms als 'Girls' en vooral 'Sex and the City', een serie die overigens niet altijd even hoopvol stemde over die vrijheid van de vrouw gezien de seizoenen lange speurtocht naar Mr. Right en het oeverloze getob over schoenen en tassen.

Schrijfster Vivian Gornick (1935) verwijst er in de titel van haar recente memoir naar, 'The odd woman and the city', een verwijzing die in de Nederlandse vertaling 'Een vrouw apart en de stad' weer verloren gaat. Over 'Sex and the City' heeft Gornick het verder ook niet, wel over 'the city' en ook over de 'bevrijde' vrouw die ze liever 'odd' zou noemen, apart, excentriek, een term die ze ontleent aan de Londense blauwkousen in de door haar bewonderde 19de- eeuwse roman 'The Odd Women' van George Gissing: werklustige, creatieve vrouwen die zich verre hielden van 'de slavernij van het huwelijk' en het moederschap.

'Odd' klinkt als een prima geuzennaam voor de Amerikaanse die in dit levendige memoir, waarin je de fraaie inzichten blijft onderstrepen, haar eigen leven in New York onder de loep neemt. Ook Gornick, tweede golf feminist, leefde zo'n ongebonden leven al was dat niet zo'n bewuste keuze eerst, meer een vorm van ongemak die steeds weer tussen haar en de uitverkoren geliefde kwam. Ze trouwde rond haar dertigste maar scheidde weer, verhoudingen daarna liepen spaak. Met haar homoseksuele beste vriend Leonard, met wie ze lange gesprekken voert op hun wandelingen door New York, bespreekt Gornick hoe ze als jongeren een blauwdruk misten. "Vijftig jaar geleden stapte je in een kast waarop 'huwelijk' stond", zegt Leonard. "Een vrouw stapte in een jurk genaamd vrouw, en de man stapte in een pak genaamd man. Tegenwoordig maken we geen overstap meer. We staan hier naakt."

'Naakt' toont de schrijfster zich in dit boek, kwetsbaar en wijs. Gornick filosofeert over eenzaamheid, vriendschap, hoe het verlies van de geïdealiseerde 'Prins Passie' pijnlijk is maar ook onvermijdelijk. Ze laat zien hoe ongebondenheid marginaal doet voelen én vrijheid brengt, (zelf)inzicht, ruimte voor andere soorten relaties, intensieve vriendschappen, zoals de vriendschap met beste vriend Leonard die haar keer op keer gretig aftroeft in ongenadige zelfanalyse.

En last but not least filosofeert Gornick over 'the city', een belangrijke bron van inspiratie in schrijven en leven, de eigenlijke romantic lead in dit boek, New York: de natuurlijke habitat van de dwaler en zoeker."Naarmate ik mezelf steeds meer naar de sociale marge zag opschuiven was niets zo heilzaam voor mijn kwade en bittere hart als een wandeling door de stad", schrijft Gornick. "Om op straat de vijftig verschillende soorten manieren te zien waarop mensen worstelen om mens te blijven."

De grote stad spiegelt de rusteloosheid, de veranderlijkheid in leven en relaties, maar biedt ook troost, gevoelens van verbondenheid. Gornick denkt na over de betekenis van voorvallen onderweg, scheldpartijen in de bus, afgeluisterde gesprekken. "De straat blijft in beweging en daar moet je wel van houden", schrijft ze. "Je moet de melodie van het ritme ontdekken. Het verhaal uit de beweging lichten, begrijpen en niet betreuren dat de ontwikkeling van de plot makkelijk ontspoort."

Ontroerend is bijvoorbeeld de korte ontmoeting met een oude man die ze over een houten plank over pas gestort beton helpt. Ze voelt zijn verrassend krachtig en helder uitgesproken 'dank u' de rest van de dag door haar aderen stromen. "Te midden van Amerikaanse disfunctionaliteit, wereldwijd geweld en persoonlijke afweer hadden wij ons beiden simpelweg helemaal gezien geweten door de ander."

Die dynamiek tussen de 'odd woman ' en de 'city' vormt ook de bron van het zojuist vertaalde 'De breedsprakige dame' van Maeve Brennan (1917-1993), als grotestadschroniqueur een van Gornicks voorgangers. Onlangs gaf Athenaeum al een roman en een verhalenbundel uit van deze herontdekte Iers-Amerikaanse schrijfster, nu vertaalde Rosalien van Witsen haar columns uit de jaren vijftig en zestig, destijds gepubliceerd in The New Yorker. Gedetailleerde stadskronieken zijn het en voor de lezer van nu is het alsof je naar de zwart-witfoto's van New York van fotografen van weleer kijkt: Helen Levitt, Berenice Abbott.

Anders dan Vivian Gornick laat 'vlieg op de muur' Brennan over zichzelf weinig los maar scherp en dichterlijk observeert ze stadse taferelen: een gekwelde buschauffeur te midden van een groep verontwaardigde vrouwen met zomerhoedjes, een man die de hele dag zijn haar kamt, een trombonist op het dak van 48th Street. Ze observeert ook de veranderingen in gebouwen en straten, kantoren die oprukken. "Manhattan bergt een geheim in zich", zo duidt ze haar eigen fascinatie. "Iets dat ons bindt aan dat eiland; iets onrustigs en rusteloos, iets wat het met ons deelt hoewel we het niet mogen begrijpen." Heerlijk Esther Gerritsen-achtig is de column 'Trein A' waarin de vertelster vertwijfeld raakt nadat ze het aanbod van een man om voor haar op te staan heeft afgeslagen met de opmerking dat ze er al de volgende halte uit moet, om als blijkt dat ze zich daarin vergist heeft, te overwegen om toch uit te stappen om verder sociaal ongemak te vermijden. Geestig is ook de column over filmsterren in het wild die de vertelster onbekommerd aanstaart tot ze zelf wordt benaderd door een klein meisje dat een handtekening van haar wil omdat ze denkt dat Brennan actrice Mary Astor is. De moeder is geërgerd als Brennan weigert te tekenen: "Het was helemaal mijn schuld. Ik was zomaar iemand geweest, maar nu was ik alleen maar niet iemand."

Enig geduld vraagt deze 'breedsprakige' dame wel: 'long winded' heet ze in het Engels, lang van stof. Maar Brennans minutieuze beschrijvingen bedwelmen ook. En je nieuwsgierigheid naar deze bijna obsessief registrerende auteur groeit: redacteur van het gerenommeerde The New Yorker maar ook een zwerfster die voortdurend verkast, van hotel naar appartement en terug, die overal alleen aanschuift aan bar en restauranttafel. Een vrouw met wie het in werkelijkheid niet goed afliep, zo vertelt het nawoord van vertaalster Rosalien van Witsen. Brennan eindigde 'odd' in de verkeerde zin van het woord; verward, gediagnosticeerd met schizofrenie maakte ze lang na haar vertrek nog haar opwachting bij het kantoor van The New Yorker. Nadat ze daar een keer de boel had vernield, kreeg de receptioniste de opdracht haar niet meer binnen te laten.

Zo loopt het gelukkig niet af met Vivian Gornick, die nog steeds schrijft en wier werk terwijl ze de tachtig al is gepasseerd door steeds meer mensen gelezen en gewaardeerd wordt. Lees je Gornick en Brennan kort na elkaar dan ben je geneigd daar vooruitgang in te zien: de 'odd woman' is in opkomst, de marge verschuift naar het centrum, zoekt het volle licht op.

En nergens kan dat beter dan in New York, waar zelfs de toeristen geen hinderlijke anomalie vormen, maar opgaan in ritme en beweging van de grote stad. Lees deze boeken en je wilt er per ommegaande heen, in je uppie.